Слова “паганства” ў нашай мове паходзіць ад лацінскага слова “paganus” – паганец, ці ў расейскай мове ад стара-славянскага “языцы” – чужаземцы, народы. Паганства, альбо сёння нэапаганства, гэта розныя рэлігійныя накірункі, якія маюць шэраг агульных рысаў і абагульняюцца тэрміналагічна.
Сутнасць паганкіх культаў заключалася ў магічным уздзеянні на прыроду. Для паганства характэрныя: вера ў шматлікіх багоў (палітэізм); абагаўленне розных прыродных сілаў і стыхіяў (пантэізм); перакананне ў рэальным існаванні душы, добрых і злых духаў (анімізм); надзяленне чалавечымі рысамі і якасцямі прыродных з’яваў, багоў, міфічных істотаў (антрапамарфізм); вера ў цудадзейную сілу асобных матэрыяльных прадметаў (фетышызм); уяўленні аб звышнатуральнай роднасці паміж людзьмі і пэўным відам жывёлаў, раслінаў (татэмізм); магічныя дзеянні; культ продкаў. Прыхільнікі паганства прыносілі разнастайныя ахвярапрынашэнні (часцей прадукты харчавання, расліны, радзей — жывёл і нават людзей) шматлікім боствам, пакланяліся духам рэкаў, азёраў, лясоў, асобных жывёлаў, а таксама дрэвам, камяням, крыніцам і г.д. Найбольш вядомыя паганскія багі славянскіх плямёнаў — Пярун (бог грому і маланкі), Вялес (бог жывёлагадоўлі), Сварог (бог неба) і яго сын Даждзьбог (бог сонца). Паганскія культавыя збудаванні называліся капішчамі. У цэнтры капішчаў знаходзіліся драўляныя ці каменныя ідалы, каля якіх выконваліся рытуальныя дзеянні.
Магілы паганцаў, курганы, часцей называюць капцамі альбо валатоўкамі. Часам іх памылкова лічаць татарскімі, французскімі ці шведскімі. Шмат якія паданні кажуць, што ў курганах схаваныя скарбы. Кургановых могільнікаў у сучаснай Беларусі захавалася блізу 6.000. Яны – безкаштоўныя помнікі археалогіі і яшчэ хаваюць у сабе багата таямніцаў.
З VI ст. на тэрыторыі Літвы пачалі спальваць нябожчыкаў і хаваць у курганах. Курганы – гэта земляныя насыпы над старажытнымі магіламі, звычайна круглыя, пярэчнікам пасярэдзіне 5-15 метраў, вышынёю 1-2 метры. Сустракаюцца пераважна скапленнямі. У нас яны з’явіліся на мяжы ІІІ-га і ІІ-га тысячагоддзяў да Нараджэння Хрыстовага і былі вядомыя пераважна на Падняпроўі і Палессі. Паводле паганскіх вераванняў вагонь быў свяшчэннай ачышчальнай сілай. Яму і аддавалі цела нябожчыка разам з некаторымі рэчамі, якімі ён карыстаўся пры жыцці: упрыгожаннямі, посудам, прыладамі працы. Лічылася, што яны спатрэбяцца яму ў замагільным жыцці. Спаленыя рэшткі чалавека змяшчалі ў гліняную пасудзіну – вурну. Яе ставілі там, дзе потым рабіўся насып. Пры насыпанні кургана адбывлася трызна – развітанне з нябожчыкам у выглядзе ваеннай гульні ці спаборніцтва. У другой палове І-га і на пачатку ІІ-га тысячагоддзя па Нараджэнні Хрыстовым пад кургановымі насыпамі хавала нябожчыкаў усё насельніцтва на тэрыторыі будучай Літвы. З умацаваннем хрысціянства звычай насыпання курганоў сярод мяшчан знікае ў ХІ стагоддзі, у сельскай мясцовасці – у ХІІІ-ХІV ст.
Летапіс сведчыць, што яшчэ ў ХIV ст. вялікага князя літоўскага Гедыміна пасля смерці спалілі разам з яго слугамі і палоннымі крыжакамі.
На тэрыторыі будучай Літвы з канца Х-ХІ ст. паганства пачало паступова выцясняцца хрысціянствам. Працяглы час тут захоўвалася сваеасаблівае “двухвер’е”, калі адначасова існавалі дзве найбольш уплывовыя рэлігійныя практыкі. Старажытнае паганскае паходжанне маюць многія народныя святы, абрады, звычаі — Купалле, Каляды, Дзяды, Радаўніца, трызна, “гуканне вясны”, і інш. У сучасным грамадстве для свядомасці часткі насельніцтва характэрныя пэўныя моманты, якія захоўваюць у сабе сляды паганства на ўзроўні народных святаў, абрадаў і звычаяў (напрыклад замовы, варажба, асобныя народныя святы, абрады і іншыя). Рэшткі паганства захоўваюцца ў выглядзе выкарыстання асобнымі людзьмі разнастайных замоваў (загавораў, шэптаў), зламысных пажаданняў (праклёнаў), засцерагальных словаў і выказванняў накшталт “Чур мяне”, у распаўсюджаных забабонах тыпу “чорнага ката”, “чортавай дзюжыны”, у звычках адцурання (пляваць тройчы праз левае плячо, прыгаворваць “цьфу, цьфу, цьфу” і г.д.). Яшчэ і цяпер асобныя жыхары краіны выкарыстоўваюць абрады магіі (знахарства), пакланяюцца асобным камяням, дрэвам, крыніцам і г.д.
27-29.09.2018 г. у Вільні адбыўся восьмы міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі, удзел у якім прынялі больш за 400 удзельнікаў з 20 краінаў. Адной з тэмаў кангрэсу было пытанне паганства. Раса Пранскевічутэ-Амасон з Віленскага універсітэту распавяла пра адраджэнне старажытна-балтыйскай веры “Ромува” і спробы атрымаць ёю статус рэлігіі, якая б прызнавалася дзяржаваю. Гэткі статус дазволіў бы здзяйсняць адэптам абрады шлюбу, маючыя юрыдычную моц. Святары “Ромувы” займелі б афіцыйны статус, арганізацыя магла б разлічваць на фінансаванне ад дзяржавы на трансляцыі на дзяржаўным тэлебачанні LRT сваіх абрадаў. Рэлігія, якая прызнаецца дзяржавай, можа стаць прадметам вывучэння ў школах. Усё для іх спачатку ішло добра, але ў апошнім чытанні Сейм Летувы адхіліў пастанову. Сябры арганізацыі падалі скаргу ў Камітэт па правах чалавека ААН за парушэнне летувіскай дзяржавай іх права на свабоду сумлення. У гэтым дакладзе сучасная Беларусь пазіцыянавалася як арэал старажытнай балцкай дахрысціянскай веры разам з Летувой і Латвіяй. Парафіі Ромувы дзейнічаюць і за межамі Летувы, дзе жывуць летувісы. Потым у прыватнай размове Раса паведаміла, што і беларусы могуць стварыць такую парафію, асабліва ў паўночна-заходняй частцы краіны, альбо калі заснавальнікам будзе чалавек, які паходзіць адтуль.
Як жа ставіцца да спробаў адраджэння культа паганства? Этнолаг В. Шнірэльман разумее пад нэапаганствам “агульнанацыянальную рэлігію, якая штучна ствараецца гарадской інтэлігенцыяй з фрагментаў старажытных лакальных вераванняў і абрадаў з мэтаю “адраджэння нацыянальнай духоўнасці””. Айчынны рэлігіязнаўца Аляксандр Гурко акрэслівае нэапаганства як “новыя рэлігіі, сканструяваныя на аснове політэістычных вераванняў у мэтах пошуку новай этнічнай ідэнтычнасці і (альбо) для распрацоўкі новай ідэалагічнай сістэмы”. Для А. Гайдуква гэта “сукупнасць рэлігійных, парарэлігійных, грамадска-палітычных і гістарычна-культурных аб’яднанняў і рухаў, якія ў сваёй дзейнасці звяртаюцца да дахрысціянскіх вераванняў і культаў, абрадавых і магічных практык, займаюцца іх адраджэннем і рэканструкцыяй”.
Такім чынам, улічваючы негатыўныя і некарэктныя канатацыі тэрмінаў “паганства” і “неапаганства”, больш адпаведным сутнасці разгляданай з’явы і прыдатным для навуковага ўжытку быў бы тэрмін “этнічная рэлігія” або “традыцыйная этнічная рэлігія”, пад якім разумеецца аўтахтонная сістэма светагляду, культаў і абрадавасці пэўнага этнасу, што існавала або дагэтуль існуе, незалежна ад таго, якую ўсясветную рэлігію прыняў дадзены народ як афіцыйную.
У паганстве ёсць шмат добрага, гэта гарманічная рэлігія. Яна насамрэч часта дае чалавеку адчуванне гармоніі з прыродай і з іншымі людзьмі. Пачынаецца супакой у сям’і, у жанчыны сваё месца, у мужчыны сваё, у дзяцей сваё, адэпты спакойна ставяцца да жыцця і смерці. Там можа быць вера ў адзінага бога. И сучасныя гісторыкі рэлігіі падкрэсліваюць, што, напэўна, у каранях большасці паганскіх рэлігіяў, сапраўды ёсць вера ў адзінага бога, якая абрасла потым верай у існаванне другасных багоў. І тым не меньш, у паганстве няма галоўнага.
У паганстве няма Хрыста. У паганстве ням Бога, які звяртаецца асабіста да цябе, які кажа, што галоўнае гэта не мір і супакой, галоўнае гэта праўда.
Часам хрысціяне хочуць дать паганцам адчуць смак хрысціянства, але пры гэтым пагане адчуваюць смак “хрысціянскага кулака”. Што ж рабіць? Паганства, з якім мы мусім змагацца, гэта паганства ўнутры сябе. Хрыстос жыў побач з паганамі, адкрываў ім Сябе. Рабіў ім дабро. Дапамагаў іншым рабіць дабро. І сёння, канешне, мы можам зрабіць так, каб іншыя адчулі простую праўду, якую мы самі часам забываем – Хрыстос прыйшоў не да хрысціянаў, але Ён прыйшоў да ўсіх. А хрысціянін – гэта той самы паганец, альбо юдэй, які прыняў Хрыста і стаўся часткаю Яго Цела – Царквы.
На руінах свядомасці 