Характэрны штрых. Калі маці Монікі cа Свята-Траецкага манастыра ў вёсцы Падміхайлаўцы, дзе былі схаваны габрэйскія дзеці, аднойчы напісала Шаптыцкаму, што ў немаўлятаў малака няма, мітрапаліт даручыў студэнтам адвесці ў манастыр самую лепшую карову. Адзін з манахаў, які ўдзельнічаў у гэтай справе, насіў бараду і чатыры разы быў спынены ўкраінскай паліцыяй як патэнцыйны габрэй. Але, убачыўшы суправаджальны ліст Клімента Шаптыцкага, яго кожны раз выпускалі.
М.Г .: Некалькі словаў аб групавым выратаванні габрэяў у падвалах належачай студытам абутковай фабрыкі “Солід”…
Гэта была складаная аперацыя, чымсьці якая нагадвае гісторыю Emailwarenfabrik Оскара Шындлера ў Кракаве. Цэнтральную ролю ў ёй сыграў ераманах Ян (Пецерс) – ураджэнец Нямеччыны і, што немалаважна, грамадзянін Рэйху. У свой час ён далучыўся да УГКЦ, а ўлетку 1941-га пераехаў у Львіў. З гэтага моманту і аж да арышту гестапа ён жыў падвойным жыццём: для нямецкіх уладаў ён быў прадпрымальнікам, а ў рэальнасці – манахам Студыцкага статута. Курт Левін успамінаў, што, быўшы манахам, Петэрс дзеля канспірацыі насіў дарагі касцюм, а не расу.
Як грамадзянін Рэйху а. Ян атрымаў дазвол ўзяць пад кантроль абутковую фабрыку “Солід”, дзе працавалі і манахі-студыты, і простыя свецкія. Асобную групу складалі габрэі са створанага ў канцы 1941 году гета. Гэта былі высокакваліфікаваныя спецыялісты – калі звычайныя шаўцы з аднаго кавалка скуры маглі зрабіць сем пар ботаў, ўмельцы з гета прымудраліся вытачать восем, а то і дзевяць. Лішкі студыты таемна выносілі пад плашчамі ў манастыр святога Язафата.
“Скура дапамагала вырашыць шмат пытанняў, – успамінаў Курт Левін. – Абрэзкі можна было абмяняць на ежу, паліва і лекі. Абутковая фабрыка дапамагала сабору св. Юры і манастырам … скура давала студытам магчымасць падтрымліваць галадуючых братоў”. Для габрэяў ж праца на нямецкай фабрыцы азначала само жыццё, будучы ахоўнай граматай падчас нацысцкіх “акцыяў”.
Усё змянілася ў жніўні 1942-га, калі немцы пачалі падрыхтоўку да ліквідацыі гета. Ацаніўшы становішча, студыты прынялі рашэнне выратаваць сваіх працаўнікаў з сем’ямі ў падвалах Deutsche Schuhfabrik Solid. Так ўратавалася 16 чалавек, сем з якіх прывёз на машыне асабісты кіроўца мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага Іван Горны. Паводле яго словаў, а. Пэтэрсу ўдалося выдаць некалькіх габрэяў за работнікаў мітраполітцкай друкарні «Студион», забяспечыўшы іх надзейнымі дакументамі. Трох чалавек выратаваў ўкраінскі паліцай Уладзімір Карчмарскі, які сумяшчае службу ў паліцыі з працай на абутковай фабрыцы. Добра ведаючы адну габрэйскую сям’ю з даваенных часоў, ён перавёз галаву сям’і – Абрагама ў будынак фабрыкі, а жонку і дачку адправіў у грэка-каталіцкі манастыр, дзе ўсе разумелі, хто яны на самой справе.
М.Г .: Ці манахам дапамогалі звонку ў ратаванні габрэяў?
Даволі часта. Напрыклад, манахі Свята-Іванаўскай лаўры трымалі вопратку ў доме сям’і Канічы, якая жыла побач з манастыром, – на выпадак, калі давядзецца пераапрануцца і непрыкметна выйсці. Прафесар, д-р медыцынскіх навук Аляксандр Кіцэра распавядае, што яго маці – Юлія – ўваходзіла ў групу жанчын, якія рыхтавалі ежу для габрэяў. Кожная варыла стравы на пэўны дзень, потым сустракалася з манахамі ў загадзя абумоўленым месцы, а тыя адносілі ежу на абутковую фабрыку “Солід”. Юлію добра ведаў асабіста мітрапаліт Шаптыцкі. Цікава, што досвед “кулінарнай” дапамогі габрэям ў яе сямейны – маці жанчыны ў пачатку стагоддзя ў Кішынёве ратавала габрэяў ад пагромшчыкаў, выпекая кулічы, якія тыя ставілі ў вокнах, – у такія дамы натоўп не ламіўся.
М.Г .: Дзіўна, што нават арышт Петэрса гестапам увосень 1942 г. не праваліў сетку…
Так, яго арыштавалі за друк антынямецкіх улётак у друкарні “Студион”, якою ён валодаў, і адначасна канфіскавалі і апячаталі абутковую фабрыку, якая таксама фармальна належала Петэрсу. Вярнуць фабрыку ва ўласнасць Царквы атрымалася за хабар у 30.000 марак, што выратавала і 16 схаваных там габрэяў, і мноства студытаў, якія забяспечвалі іх бяспеку. Усе габрэі, якія хаваліся ў будынку “Соліда”, перажылі акупацыю. Улічваючы, што гаворка ішла пра дом у лічаных кроках ад плошчы Рынак у самым цэнтры горада, які ўвесь час знаходзіўся пад наглядам нацыстаў, гэта падобна цуду.
М.Г .: Ратаванне габрэяў у сельскай мясцовасці з тэхнічнага пункту гледжання было менш складанай задачай?
І так, і не. Характэрны прыклад у гэтым сэнсе – дзейнасць студытаў у сяле Вуніў, дзе размешчана Свята-Ўспенская лаўра. З аднаго боку, атмасфера ў самім сяле склалася неспрыяльная – заўсёды хапала людзей, гатовых данесці, што манахі хаваюць габрэяў. Ды і прыход Саветаў у 1939-м у многіх сарваў дах – нацыяналізацыя царкоўнай маёмасці ператварылася ў адкрытае рабаванне і прыняла гратэксныя формы – адна сялянка варыла сваёй карове варэнікі з манастырскага збожжа, пшаніцу, вывезеную з Лаўры, наўмысна рассыпалі па дарозе, адзначаючы такім чынам шлях… Суседзі пачалі стукаць адзін на аднаго, спрабуючы адціснуць зямлю або маёмасць і працягвалі займацца гэтым і пры немцах, разлічваючы на ўзнагароду за злоўленага габрэя. З іншага боку, пасля акупацыі вермахтам Польшчы, у Галічыну пацягнуліся калоны габрэйскіх уцекачоў, і многіх з іх рассялілі ў канфіскаванных памяшканнях Лаўры ў Уневе – ераманах Гедэон успамінае, што габрэі жылі прама ў манаскіх келлях. Гэта не было чымсьці выключным, у Духоўнай семінарыі Святога Духу ў Львіве таксама жылі габрэйскія ўцекачы, а калі горад занялі немцы, па распараджэнні рэктара акадэміі Ёсіпа Сліпога, гэтых людзей яшчэ некаторы час хавалі ў сутарэннях будынка.
Так ці інакш, манахі жылі і працавалі побач з габрэйскімі сем’ямі, якіх пасялілі ў Вуніўскім манастыры. Брат Лаўрэнці (Кузікаў) успамінаў пра адзін выпадак, які растапіў лёд паміж мімавольнымі суседзямі. Аднойчы прыехалі чыноўнікі з Львіву, пранумаравалі ўсе кнігі ў Лаўры, уключаючы асабістыя кнігі ігумена, і аплямбавалі ў асобным памяшканні. Ноччу манахі сарвалі пломбу і перахавалі самыя дарагія для іх выданні. Праз некалькі дзён у манастыр завіталі госці з НКВД, і ад арышту, па прызнанні Кузікава, манахаў выратаваў габрэй, якi прыдумаў гiсторыю пра моцную буру, якая выбіла акно ў яго пакоі і сарвала пломбу з дзвярэй імправізаванай “бібліятэкі”. Той жа манах успамінаў, што менавіта габрэі настаялі, каб у манастыр прывезлі муку, ды і першым чалавекам, які адведаў манахаў пасля пачатку савецкай акупацыі, быў мясцовы габрэй. Ён прынёс малако да брамы Лаўры, і людзі ўбачылі, што гэта не забаронена…
М.Г .: Вельмі ідылічная карціна вымалёўваецца…
Магчыма, але ўсё гэта не пазбавіла Вуніў ад антыгабрэйскага гвалту ў ліпені 1941-га. Некалькі сялянаў забілі габрэя-млынара з сям’ёй і абрабавалі іх дом. Рэакцыя студытаў была імгненнай. Настаяцелем манастыра быў тады ўжо згаданы іераманах Герман (Будзінскі), які прыйшоў на сельскі сход, папрасіў слова і заклікаў не падымаць рукі на габрэяў.
Неўзабаве пачаліся дэпартацыі габрэйскага насельніцтва з сельскай мясцовасці ў створаныя ў гарадах гета. У некаторых атрымалася схавацца ў лясах, і студыты насілі ім ежу. Для разумення сітуацыі: увесну 1942-га ў Вуніве пачаўся сапраўдны голад, жыхары палявалі на вераб’ёў. Пазней манастыр служыў сховішчам для габрэяў, якіх студыты перапраўлялі са Львіва.
У суседнім Яктараве сітуацыя была аналагічнай – хтосьці высочваў габрэяў, выдаваў іх ці забіваў з мэтай рабавання, а нехта хаваў, рызыкуючы жыццём. Напрыклад, сям’я Ганны Баран на працягу некалькіх месяцаў хавала габрэйскую дзяўчынку на гарышчы свайго дома, пакуль яе не забраў яе сваяк. Ва ўсіх чатырох лясніцтвах, створаных немцамі, хавалі габрэяў. У гэтыя аперацыі былі ўцягнутыя ўсе ляснікі – адзін вазіў прадукты, іншы папярэджваў габрэяў пра небяспеку і г.д. У лесе хаваліся дзевятнаццаць габрэяў з сяла Лагодзіў. Дарыя Саколік успамінае, што яе бацька ў Перемышлянах хаваў некаторы час сям’ю Пізем, а калі суседзі сталі нешта падазраваць, перавёў іх у сяло Чамерынцы, дзе яны далучыліся да іншых габрэяў, якім дапамагалі ляснікі.
Ляснік Уладзімір Стефарук даваў прытулак у сваім доме Клары Кац – дачцы карчмара з Яктарава Лейбы Каца. Некалькі груп габрэяў жылі ў крыіўках, пра якія было вядома мясцовым пастухам і ляснікам, – нікога не выдалі.
Настаўнік з Вуніва Мікалай Дзюк на працягу пятнаццаці месяцаў – са студзеня 1943-го па ліпень 1944-го – хаваў пецярых габрэяў на гарышчы школьнай прыбудовы. Узімку яны сядзелі ў падвале. У гэтым жа доме жыла сям’я Дзюкаў і нямецкі афіцэр, што, відавочна, выратавала сям’ю ад даносаў. Паміж настаўнікам і афіцэрам склаліся сяброўскія адносіны, немец, мабыць, здагадваўся пра габрэйскіх “суседзяў”, але маўчаў. Так быў выратаваны будучы лаўрэат Нобелеўскай прэміі па хіміі Роалд Хофман з роднымі.
Пра ідылію складана казаць – пасля вайны некалькіх выжыўшых габрэяў, якія вярнуліся ў Вуніў, забілі мясцовыя. У адным выпадку матывам быў рабаванне – жанчына з трыма дачкамі хацелі выкапаць свае зберажэнні і сталі ахвярамі бандытаў. У іншым выпадку дачок заможнага габрэя Штэрцэра забіў чалец УПА за тое, што тыя падзякавалі савецкаму афіцэру за вызваленне.
>>>Працяг артыкулу<<<
На руінах свядомасці 